ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Τα οκτώ κεφάλαια που απαρτίζουν αυτό το βιβλίο αντιστοιχούν στις ισάριθμες διαλέξεις που έδωσα στο Sather Foundation του πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας, στο Μπέρκλεϋ, το φθινόπωρο του 1952.
Στα κεφάλαια αυτά καταπιάνομαι με ―ορισμένες μόνο, ασφαλώς― πτυχές ενός θέματος εξαιρετικά σημαντικού, το οποίο σε πολλές ιστορίες της ελληνικής θρησκείας δεν φωτίζεται καθόλου. Στις μέρες μας υπάρχει η τάση να τονίζεται ιδιαίτερα μια χαρακτηριστική όψη της ελληνικής θρησκείας: η σχέση της με την πόλιν. Άλλες φορές πάλι, προσεγγίζουμε τους ελληνικούς θεούς με τον τρόπο που μας υποδεικνύει μια μακρά παράδοση: ως αισθητικά σύμβολα ή ως πλάσματα της ποιητικής φαντασίας. Όμως, τουλάχιστον μέχρι τον 4ο αιώνα π.Χ., αν όχι και αργότερα, οι θεοί των Ελλήνων δεν λογίζονταν πλάσματα της φαντασίας· θεωρούνταν ζωντανές υπάρξεις, οι οποίες μπορούσαν να βλέπουν τις πράξεις των θνητών και να ακούνε τις προσευχές τους, ικανοποιώντας ή απορρίπτοντας τα αιτήματά τους. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, και αν δεχτούμε ότι η ψυχή του ανθρώπου παραμένει κατά βάση σταθερή μέσα στο χρόνο, τότε πρέπει κατ’ αρχήν να περιμένουμε να βρούμε στην Ελλάδα κάποια μορφή θρησκείας προσωπικού χαρακτήρα.
Στην πραγματικότητα, μια τέτοια θρησκεία τη βρίσκουμε ήδη στον Όμηρο, όπου μάλιστα απαντά σε μορφή εξαιρετικά ανεπτυγμένη. Όταν ο Αχιλλέας προσεύχεται στον Δία λίγο πριν στείλει τον Πάτροκλο στη μάχη (Ιλιάδα Π 236 κ.εξ.), όταν ο Διομήδης προσεύχεται στην Αθηνά μόλις τραυματίζεται από τον Πάνδαρο (Ιλιάδα Ε 115 κ.εξ.), όταν η Σαπφώ σε μια στιγμή θλίψης προσεύχεται στην Αφροδίτη (απόσπ. 1, Diehl), δεν απευθύνονται στον θεό με τον τρόπο που το έκανε ο ιερέας Χρύσης: «Εφόσον εγώ στο παρελθόν σού έδωσα εκείνο, πρέπει τώρα κι εσύ να μου δώσεις αυτό». Όχι· του απευθύνονται λέγοντάς του: «Εφόσον κάποτε στο παρελθόν εισάκουσες την προσευχή μου, πρέπει να την εισακούσεις και τώρα». Αυτό δεν μπορούμε παρά να το δούμε ως θρησκεία προσωπική. Είναι θρησκεία που χαρακτηρίζεται από ένα βαθύ αίσθημα φιλίας. Η πίστη του λάτρη ότι θα λάβει τη βοήθεια που ζητά δεν στηρίζεται στο σεβασμό και την υπακοή που έχει δείξει στον θεό· στηρίζεται στην αίσθηση ότι ο θεός είναι φίλος του, ότι τον νοιάζεται. Θα ήθελα να είχα παρουσιάσει περισσότερα παραδείγματα αυτής της ευγενούς και αγνής πίστης που συναντάμε στην αρχαϊκή και την κλασική περίοδο απ’ όσα τελικά μπόρεσα να περιλάβω. Συγκεκριμένα, θα ήθελα πολύ να δείξω πόσο ειλικρινής είναι η αφοσίωση του Ίωνα στον Απόλλωνα και των γυναικών της Λυδίας στον Διόνυσο. Καθώς, όμως, το θέμα με το οποίο καταπιάνομαι είναι σχετικά νέο, θεώρησα πιο χρήσιμο να επιχειρήσω να δώσω μια γενικότερη επισκόπηση. Αν το βιβλίο αυτό έχει όντως κάποια αξία, τότε θα βρεθούν μελετητές σοφότεροι από μένα, οι οποίοι θα προχωρήσουν την έρευνα πιο πέρα απ’ ό,τι την πήγα εγώ· κι αυτό θα είναι η καλύτερη ανταμοιβή μου.
…
(συνεχίζεται)
