Το μέλλον ανήκει στις μηχανές;

Μανώλης Ανδριωτάκης | Καθημερινή

Λη Σεντόλ | Φωτογραφία: A.P. Photo/Lee Jin-man

Συνηθίζουμε, πολύ σωστά, να αναφέρουμε το εργαστήριο του Ντάρτμουθ του 1956 ως το ιδρυτικό συμβάν των έξυπνων μηχανών. Στη διάρκεια της περίφημης θερινής συνάντησης των Αμερικανών επιστημόνων, τέθηκαν για πρώτη φορά οργανωμένα όλα τα βασικά ζητήματα που θα απασχολούσαν για δεκαετίες την κοινότητα του νέου επιστημονικού πεδίου, το οποίο είχε μόλις βαφτιστεί «τεχνητή νοημοσύνη», απ’ τον Τζον Μακάρθι. Τα θεμέλια όμως της έννοιας της σκεπτόμενης μηχανής είχαν μπει νωρίτερα, από δύο τεράστιες προσωπικότητες, τον Αγγλο Αλαν Τιούρινγκ και τον Αμερικανό Τζον φον Νόιμαν, στις αρχές της δεκαετίας του 1940. 

Δημοσιεύοντας εξαιρετικά πρωτότυπες μελέτες, όπως επίσης και το διάσημο νοητικό του πείραμα (το περιώνυμο «Τεστ του Τιούρινγκ», το οποίο ανιχνεύει το ενδεχόμενο απόκτησης νοημοσύνης υπέρτερης της ανθρώπινης από την πλευρά των μηχανών), ο Τιούρινγκ ταυτίστηκε δίκαια με την αυγή της επιστήμης των υπολογιστών. Αυτά τα γνωρίζουμε πολύ καλά τα τελευταία χρόνια, γιατί η ζωή, το έργο και το τραγικό τέλος του Τιούρινγκ έγιναν αντικείμενο βιογραφιών, ταινιών ντοκιμαντέρ και μυθοπλασίας, ακόμη και κόμικς. 

Ο «εξωγήινος» 

Ο Τζον φον Νόιμαν, απ’ την άλλη, άνθρωπος που εξαιτίας της ασύλληπτης νοημοσύνης του είχε χαρακτηριστεί εξωγήινος από τους συγκαιρινούς του, άρχισε να ασχολείται με την επιστήμη των υπολογιστών ήδη από τη δεκαετία του 1930. Μέχρι πρόσφατα γνωρίζαμε ελάχιστα για τη ζωή του, παρόλο που ο «Τζόνι» έβαλε τα χέρια του σε πλήθος επιστημονικών πεδίων επιτυγχάνοντας αξιοσημείωτα αποτελέσματα. Αξίζει κάποιος να γνωρίζει, έστω επιγραμματικά, ότι ο Φον Νόιμαν ενεπλάκη ενεργά και με διάφορους τρόπους στις έρευνες της ατομικής βόμβας, της κβαντικής μηχανικής, της θεωρίας των παιγνίων, των ηλεκτρονικών υπολογιστών και των αυτοαναπαραγώμενων μηχανών. 

Τζον φον Νόιμαν | Φωτογραφία: Photograph by Alan Richards, courtesy AIP Emilio Segrè Visual Archives

Ενδεχομένως, η καταλυτική επιρροή του στο Σχέδιο Μανχάταν να επέδρασε αρνητικά στη σκιαγράφηση του επιστημονικού του προφίλ. Ισως η μαζική κουλτούρα να αμφιταλαντεύτηκε και να μπερδεύτηκε απ’ το αντιφατικό του αποτύπωμα. Ισως ο χαρακτήρας του πλούσιου μετανάστη απ’ την Ουγγαρία, με τον ακριβό τρόπο ζωής και τα εκκεντρικά οράματα για το μέλλον, να μην ευθυγραμμιζόταν έως τώρα με τις αξιώσεις της πολιτικώς ορθής παρουσίασης της ιστορίας των επιστημών. Ισως, κατά πάσα πιθανότητα, να μην είχε έρθει ακόμα η ώρα του. 

Οι καταιγιστικές εξελίξεις, ωστόσο, στην τεχνητή νοημοσύνη τον έφεραν πρόσφατα στο προσκήνιο της δημοσιότητας σαν έναν ακόμη προφήτη της εποχής της τεχνητής νοημοσύνης, καθώς σχεδόν έναν αιώνα πριν ο Τζον φον Νόιμαν προέβλεψε αυτό που ζούμε εμείς τώρα. 

Κάτι παρεμφερές συνέβη πρόσφατα και με το όψιμο ενδιαφέρον για έναν συνεργάτη του στο Λος Αλαμος, τον Ρόμπερτ Οπενχάιμερ. Μετά τη συγκλονιστική βιογραφία του Ανάνιο Μπατατσάρια («Νόιμαν, ο άνθρωπος από το μέλλον», εκδ. Τραυλός) για την οποία γράψαμε πριν από μερικούς μήνες, έρχεται ένα ακόμη βιβλίο να διαλύσει τη μυστηριώδη αύρα που κάλυπτε τον Φον Νόιμαν και να μας τον συστήσει μ’ έναν πολύ πιο ελεύθερο και δημιουργικό τρόπο. Αυτή τη φορά δεν μιλάμε για μια κλασική βιογραφία, αλλά για ένα υβριδικό είδος docu-fiction (μυθοπλασία που βασίζεται σε αληθινά γεγονότα), το οποίο υπηρετεί με συνέπεια πλέον ο Μπενχαμίν Λαμπατούτ, ένας απ’ τους πιο αξιοπρόσεκτους νέους συγγραφείς των τελευταίων χρόνων. 

«Ενα πολύτιμο δώρο» 

Οπως και στα δύο προηγούμενα βιβλία του, το σπουδαίο «Οταν παύουμε να καταλαβαίνουμε τον κόσμο» και «Ο λίθος της τρέλας» (αμφότερα απ’ τις εκδ. Δώμα, σε μετάφραση Αγγελικής Βασιλάκου), το «Maniac» σε κεραυνοβολεί κιόλας απ’ τις πρώτες αράδες. Ο Χιλιανός συγγραφέας διαβάζει τις βιογραφίες των επιστημόνων μ’ έναν δικό του μοναδικό τρόπο και τις μεταβολίζει, δίνοντας στον αναγνώστη ένα πολύτιμο δώρο. Στο σύμπαν του Λαμπατούτ, η επιστήμη εκτροχιάζει τη ροή των πραγμάτων, δημιουργώντας μια ασταθή συνθήκη. Το υψηλό μετατρέπεται σε ποταπό, το ελπιδοφόρο γίνεται ερεβώδες. Η πρώτη ύλη της αφήγησής του, οι επιστημονικές ιδέες και η ίδια η επιστημονική μέθοδος, αναπαρίσταται ως μια τραγική αναμέτρηση με τη φύση, με τον ανορθολογισμό, με την αβεβαιότητα, με το μηδέν. Ο Λαμπατούτ αντιμετωπίζει την επιστήμη σαν μια τρομερή, χαοτική, δύναμη που μας βυθίζει ολοένα και περισσότερο στο σκοτάδι – ακόμη κι ακουσίως. Μια ισχύς που μας φέρνει αντιμέτωπους με τους ίδιους τους εαυτούς μας, μια ισχύς που διακινδυνεύει τον ίδιο τον πυρήνα της ύπαρξής μας. 

Στο «Maniac», ο Λαμπατούτ ασχολείται κυρίως με τον Τζον φον Νόιμαν. Αλλά δεν του δίνει δίνει τον λόγο παρά ελάχιστα. Μιλούν κυρίως γι’ αυτόν οι συνεργάτες και οι συνάδελφοί του, οι φίλοι και οι εχθροί του, όπως επίσης και οι δικοί του άνθρωποι, οι γυναίκες του και η κόρη του. Ο αναγνώστης παίρνει στα χέρια του τα αρνητικά φιλμ μιας σειρά στιγμιοτύπων που επέλεξε να φωτίσει με το οικεία πομπώδες ύφος του ο συγγραφέας. 

Η σύνθεση είναι άκρως ελκυστική και το βιβλίο διαβάζεται απνευστί. Ξεκινάει με μια φαινομενικά άσχετη ιστορία για τον Αυστριακό φυσικό Πάουλ Ερενφεστ, η οποία ακουμπά πλαγίως στο κυρίως θέμα («ο Πάουλ απεχθανόταν κάτι τύπους σαν τον Τζον φον Νόιμαν, εκείνο το παιδί-θαύμα από την Ουγγαρία»), και συνεχίζει με τις αποσπασματικές αφηγήσεις, προκειμένου να καταλάβουμε τα κίνητρα και τις δαιδαλώδεις διαδρομές της διανοητικής ζωής του Φον Νόιμαν. 

Πάουλ Ερενφεστ | φωτογραφία: AIP Emilio Segrè Visual Archives, Goudsmit Collection, Physics Today Collection

Ο Λαμπατούτ δεν γράφει ιστορία της τεχνολογίας, αδιαφορεί για τον πρώτο υπολογιστή, τον Eniac, ο οποίος θα μπορούσε πράγματι να αποτελεί τον θεμέλιο λίθο της τεχνητής νοημοσύνης, κι εστιάζει στον Maniac, τον πρώτο υπολογιστή που μπορούσε να αποθηκεύσει πρόγραμμα, επειδή φέρει την υπογραφή του Φον Νόιμαν. Εχει την άδειά μας, προφανώς. 

Η καταγωγή της τεχνητής νοημοσύνης έρχεται στο προσκήνιο για να μας προϊδεάσει για τα μελλούμενα. Ο σπόρος του εκτροχιασμού βρίσκεται ήδη μέσα στην κατασκευή της μηχανής. Ο Λαμπατούτ δείχνει να πιστεύει ότι πρέπει με κάποιο τρόπο να μάθουμε τι συνέβη στην απαρχή για να καταλάβουμε πώς θα εξελιχθούν τα πράγματα. Το ατύχημα μοιάζει αναπόφευκτο, κι εδώ είναι σοφό να θυμηθούμε τον Γάλλο μεταμοντέρνο συγγραφέα Ζαν Μποντριγιάρ. 

Επιστήμη και πόλεμος 

Η άναρχη πρόζα του Λαμπατούτ ακροβατεί διαρκώς πάνω στο μεγαλείο και στην άβυσσο. Σε κάποια φάση, συναντά τον μεγάλο φυσικό, κάτοχο του Νομπέλ Φυσικής το 1965, Ρίτσαρντ Φάινμαν, και του δίνει τον λόγο, για να τα πει όλα: «(…) η ώθηση για την κατασκευή του Maniac ενισχύθηκε από την κούρσα των πυρηνικών εξοπλισμών. Είναι τρομακτικό πώς λειτουργεί η επιστήμη. Σκεφτείτε το λιγάκι: η πιο δημιουργική ανθρώπινη εφεύρεση και η πιο καταστροφική ανθρώπινη εφεύρεση γεννήθηκαν ακριβώς την ίδια στιγμή. Ενα μεγάλο μέρος του κόσμου της υψηλής τεχνολογίας στον οποίο ζούμε σήμερα, με την κατάκτηση του Διαστήματος και τις εξαιρετικές προόδους στη βιολογία και την ιατρική, ξεκίνησε από τη μονομανία ενός ανθρώπου και από την ανάγκη να αναπτυχθούν ηλεκτρονικοί υπολογιστές για να υπολογίσουν εάν μπορούσε ή δεν μπορούσε να κατασκευαστεί βόμβα υδρογόνου».

Κι εκεί που νομίζει κάποιος ότι ολοκληρώνεται η αφήγηση, αφού ο αμφιλεγόμενος ήρωας πεθαίνει από μεταστατικό καρκίνο στα 53 του χρόνια, εκεί που νομίζει ότι έχουν ειπωθεί όλα για τον Φον Νόιμαν και τα οράματά του για μια νέα μορφή τεχνητής ζωής που θα ταξιδεύει στο σύμπαν, ο Λαμπατούτ ενθέτει στο τέλος ένα ακόμη κεφάλαιο, τη λογική απόληξη του έργου του Φον Νόιμαν, όπως αυτή επιτελέστηκε στη μνημειώδη αναμέτρηση μεταξύ του Λι Σεντόλ, γκραν μετρ του παιχνιδιού Γκο, και του προγράμματος τεχνητής νοημοσύνης AlphaGo, της Deepmind, το 2016. 

Η πρώτη συντριβή 

Η επική μάχη μεταξύ ανθρώπου και μηχανής ξεκινά και τελειώνει με την ταπεινωτική ήττα του Σεντόλ. Στο παιχνίδι αυτό επιδεικνύονται τα πρώτα δείγματα δημιουργικότητας των μηχανών. «Οταν οι ιστορικοί του μέλλοντος θα μελετούν την εποχή μας προσπαθώντας να βρουν την πρώτη αναλαμπή μιας αληθινής τεχνητής νοημοσύνης, είναι πολύ πιθανό να την εντοπίσουν στη συγκεκριμένη κίνηση του δεύτερου αγώνα του Λι Σεντόλ εναντίον του AlphaGo, στις 10 Μαρτίου του 2016: την κίνηση 37». Η κίνηση αυτή, εντελώς αναπάντεχη, «κάτι όμορφο, κάτι έξω από αυτό τον κόσμο», πείθει τους πάντες ότι είμαστε μπροστά από ένα πρωτοφανές φαινόμενο, μια πρώτη έκλαμψη της σκεπτόμενης μηχανής, μιας μεγαλοφυΐας. Οταν ο Σεντόλ καταφέρνει να νικήσει για την τιμή των όπλων το τρομερό Αυτόματο, ο κόσμος αναρωτιέται πώς τα κατάφερε. Εχουμε εισέλθει αιφνίδια σε σκοτεινές ατραπούς. Μετά την πανωλεθρία του Λι Σεντόλ, ένας νεότερος και πιο θρασύς παίκτης, ο Κου Τζιέ, θέλησε να προκαλέσει το AlphaGo. Οταν συνετρίβη και αυτός απ’ τη μηχανή, δήλωσε πικρά ότι «το μέλλον ανήκει στην τεχνητή νοημοσύνη». Ο Μπενχαμίν Λαμπατούτ μετατρέπει τον εαυτό του σε όχημα για να εκφραστεί η φωνή της ανθρώπινης απελπισίας. Game over. Χάσαμε. Είναι μάταιο να ανταγωνιζόμαστε τη μηχανή. 

Την ίδια στιγμή, βέβαια, μ’ έναν παράξενο τρόπο η ίδια η τέχνη του Λαμπατούτ γίνεται λόγος αισιοδοξίας. Ακόμη κι αν όταν νιώθουμε ότι έχουν κριθεί όλα, μπορούμε να αφηγούμαστε συναρπαστικά τις ιστορίες που μας κάνουν αυτό που είμαστε. Ισως όχι για πολύ ακόμη, καθώς η άυλη αφηγηματική μας κληρονομιά γίνεται ήδη καύσιμο της τεχνητής νοημοσύνης. 

Επιστήμονες σαν τον Φον Νόιμαν ονειρεύτηκαν την καταστροφή μας και τώρα οι καλλιτέχνες ζωντανεύουν τον εφιάλτη, ενώνοντας με τον μαγικό τους τρόπο τις τελείες, γιατί μόνον αυτοί μπορούν. Κλείνοντας το «Maniac» καταλαβαίνουμε ότι ο Λαμπατούτ δεν βλέπει επιστροφή. Το τζίνι έχει βγει απ’ το λυχνάρι και κανείς δεν μπορεί να το βάλει μέσα ξανά.

Το άρθρο στην Καθημερινή