Το πνεύμα και το τέρας

1. Μια τερατώδης συνύπαρξη των αντιθέτων

Την ιστορία παραδίδει μια ανώνυμη λαϊκή μυθιστορία που τους πρώτους μετά Χριστόν αιώνες κυκλοφορούσε σ’ ολόκληρη την ανατολική Μεσόγειο, πρώτα στα ελληνικά και αργότερα στα λατινικά, τα συριακά, τα αρμενικά, τα αιθιοπικά, μέχρι που κάποτε κράτησε ξάγρυπνο τον βασιλιά Σαχριάρ στις Χίλιες και μία νύχτες. 

Σε ένα από τα ταξίδια του στην Αθήνα, ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Αδριανός, διαβόητος για την ακόρεστη αναζήτηση κάθε είδους παραδοξότητας —«omnium curiositatum explorator», με τα λόγια του Τερτυλλιανού—, ζήτησε να γνωρίσει τον Σεκούνδο, έναν Έλληνα φιλόσοφο που ήταν εγκατεστημένος εκείνο τον χειμώνα στην πόλη και ο οποίος τηρούσε απαρασάλευτα όρκο σιωπής.

Σε μια δραματική καμπή της αφήγησης, ο Αδριανός συναντά επιτέλους τον Έλληνα σοφό και του ζητά να απαντήσει στις ερωτήσεις του. Όταν ο Σεκούνδος αρνείται και παραμένει βουβός, ο Αδριανός εξοργίζεται και διατάζει τον βασανισμό και την εκτέλεση του φιλοσόφου. Ωστόσο, μόλις ο αυτοκράτορας διαπιστώνει ότι ο Σεκούνδος δεν σκοπεύει να παραβιάσει τον όρκο του ούτε υπό την απειλή του θανάτου, τότε, γεμάτος θαυμασμό, του χαρίζει τη ζωή και του υποβάλλει τα έσχατα εκείνα ερωτήματα που στοιχειώνουν κάθε μελαγχολικό νου, προτείνοντάς του να γράφει απλώς τις απαντήσεις σε μια κηρωμένη πινακίδα. 

Όταν φτάνει στην ερώτηση «Τι είναι ο άνθρωπος;», ο Σεκούνδος απαντά: 

Νοῦς σεσαρκωμένος, πνευματικὸν ἀγγεῖον, αἰσθητικὸν χώρημα, ἐπίπονος ψυχή, οἰκητήριον ὀλιγοχρόνιον, φάντασμα χρόνου, ὠστεωμένον ὄργανον, κατάσκοπος βίου, Τύχης παίγνιον, ἀπαράμονον ἀγαθόν, ζωῆς δαπάνημα, φυγὰς βίου, φωτὸς ἀποστάτης, γῆς ἀπαίτημα, αἰώνιος νεκρός.

Για τον σιωπηλό αυτό κληρονόμο μιας πανάρχαιας σοφιολογικής παράδοσης, ο άνθρωπος είναι ένα πνευματικὸν ἀγγεῖον που περιέχει το αθάνατο και το θνητό, το αιώνιο και το παροδικό, το αγαθό και το εφήμερο — ένα παράλογο κράμα του ουράνιου και του χθόνιου, ένα υβρίδιο φωτός και θανάτου.

Δύο αιώνες αργότερα, στην Κωνσταντινούπολη, στο κήρυγμά του για τη γιορτή των Θεοφανείων του 381 μ.Χ., ο επίσκοπος, θεολόγος και ποιητής Γρηγόριος από τη Ναζιανζό της Καππαδοκίας, περιέγραφε με ανάλογο τρόπο τον άνθρωπο, ως ένα πνευματικό οξύμωρο, ένα πλάσμα δισυπόστατο, μικτόν, με φύση τρεπτή και ρευστή:

ζῶον ἓν ἐξ ἀμφοτέρων, ἀοράτου τε λέγω καὶ ὁρατῆς φύσεως, (…) προσκυνητὴν μικτόν, ἐπόπτην τῆς ὁρατῆς κτίσεως, μύστην τῆς νοουμένης, βασιλέα τῶν ἐπὶ γῆς, βασιλευόμενον ἄνωθεν, ἐπίγειον καὶ οὐράνιον, πρόσκαιρον καὶ ἀθάνατον, ὁρατὸν καὶ νοούμενον, μέσον μεγέθους καὶ ταπεινότητος: τὸν αὐτόν, πνεῦμα καὶ σάρκα.

Η αντίληψη του ανθρώπου ως όντος μεικτού και υβριδικού, ως τερατώδους συνύπαρξης των αντιθέτων —αντίληψη που εκφράζουν ο Κυνικός Σεκούνδος και ο χριστιανός Γρηγόριος— δεν αποτελούσε ρητορική υπερβολή, αλλά την αυτονόητη συνθήκη όλων των προνεωτερικών κοινωνιών. 

Δεν υπήρξε ανθρώπινος πολιτισμός που να μη θεμελιώνεται στην πίστη ότι απ᾽ όλα τα πλάσματα μόνον ο άνθρωπος είναι ικανός να δημιουργεί συνδέσεις ανάμεσα στην αιωνιότητα και στην ιστορία, στην ανάγκη και στην τυχαιότητα, αλλά και να τις ενσαρκώνει ο ίδιος· ότι, ακόμα και αν όλα τα έμβια όντα —ή, μ᾽ έναν τρόπο, κι η ανόργανη ύλη— μετέχουν στο άχρονο και στο πεπερασμένο, μόνο στον άνθρωπο τα δύο αυτά επίπεδα ζευγαρώνουν σε μια μοιραία, αντιφατική συνύπαρξη. 

Ό,τι κι αν υπήρξε ο άνθρωπος στις διαδοχικές ιστορικές μεταμορφώσεις του, πάντοτε είχε τη δυνατότητα να συνθέτει, και συγχρόνως να υπερβαίνει, τους δύο αντίπαλους πόλους της ύπαρξης — να γίνεται ένα πνευματικὸν ἀγγεῖον που δεξιώνεται αυτούς τους πόλους και τους μετουσιώνει σε δισυπόστατο πνευματικό νόημα.