Αλεξάντερ Κλαπ
Ο πόλεμος των σκουπιδιών
ανταποκρίσεις από τις παγκόσμιες χωματερές
Μετάφραση: Δέσποινα Κανελλοπούλου
Πού πάνε τα σκουπίδια; Ποιες χώρες φορτώνονται τα απορρίμματα του δυτικού κόσμου; Ποιον δηλητηριάζουν οι πεταμένες ηλεκτρονικές συσκευές μας; Πώς χρησιμοποιούν οι πετρελαιοβιομηχανίες την ανακύκλωση ως δούρειο ίππο για να προωθήσουν την υπερπαραγωγή πλαστικού; Ο πόλεμος των σκουπιδιών μαίνεται σήμερα ανεξέλεγκτος.
Στο βιβλίο αυτό, καρπό επιτόπιας έρευνας σε πέντε ηπείρους —από την κεντρική Αμερική και την Αφρική στο Αιγαίο και την Ινδονησία—, ο Αλεξάντερ Κλαπ αναζητά τους τόπους και τους ανθρώπους που παραλαμβάνουν τελικά τα απορρίμματά μας: τοξικά απόβλητα, ηλεκτρονικά απόβλητα, παλιοσίδερα, πλαστικά. Συνομιλεί με εργάτες και πολιτικούς, με επιστήμονες και μεσίτες σκουπιδιών, με εφοπλιστές και ακτιβιστές, εξερευνώντας τον αφανή κόσμο της παγκόσμιας διακίνησης αποβλήτων και τα θηριώδη οικονομικά συμφέροντα που τον κυβερνούν.
«Μια ιλιγγιώδης περιήγηση στο τι ακριβώς συμβαίνει στα πράγματα που πετάμε στον σκουπιδοτενεκέ»
New York Times
«Δεν θα ξανακοιτάξετε ποτέ τις πλαστικές σακούλες με τον ίδιο τρόπο»
Washington Post
«Μένεις με ανοιχτό το στόμα»
The Economist
«Μια κολονοσκόπηση σε μορφή βιβλίου, μια εξερεύνηση των εντοσθίων του σύγχρονου κόσμου»
The Atlantic
«Έχω διαβάσει βιβλία που μου έφεραν δάκρυα, ναυτία, έξαψη. Ποτέ δεν διάβασα βιβλίο που να με κάνει πραγματικά να νιώσω την αψιά γεύση του καμένου πλαστικού στο λαρύγγι μου»
The Sunday Times
(αλήθεια, τι απέγινε το παιδικό σας Game Boy;)
Στις φωτογραφίες από το Αγκμπογκμπλόσι, ο Μοχάμεντ Αουάλ. Οι φωτογραφίες τραβήχτηκαν από τον Αλεξάντερ Κλαπ κατά τη διάρκεια της επιτόπιας έρευνάς του στην Γκάνα τον Ιανουάριο και Φεβρουάριο του 2022.
Το πρώτο σας κινητό, το βίντεο που χαρίσατε όταν ήρθαν τα DVD, το DVD player που δωρίσατε σε μια φιλανθρωπική οργάνωση όταν εμφανίστηκαν τα Blu-ray, το Blu-ray player που δεν χρησιμοποιήσατε ποτέ, το φοιτητικό σας λάπτοπ που το πετάξατε επειδή είχε γεμίσει ιούς — όλα αυτά μπορεί κάλλιστα να έχουν περάσει από το Αγκμπογκμπλόσι, όπου κάποιος τα άνοιξε στα δύο με τη βαριοπούλα κι αφαίρεσε ό,τι πολύτιμο υπήρχε μέσα τους, στο τελευταίο σκέλος μιας διαδρομής (αλήθεια, τι απέγινε το παιδικό σας Game Boy;) η οποία μάλλον δεν σας απασχόλησε ποτέ.
Όποιος θέλει να δείξει την τραγική κατάσταση που επικρατεί στην Γκάνα εξαιτίας των δυτικών ηλεκτρονικών αποβλήτων, επιστρατεύει πάντοτε φωτογραφίες από το Αγκμπογκμπλόσι. Η πραγματικότητα όμως είναι πιο σύνθετη και, από κάποιες απόψεις, ακόμα πιο ζοφερή. Διότι η Γκάνα δεν προοριζόταν για κάτι τέτοιο. Ποτέ δεν υπήρξε κάποιο σχέδιο μετατροπής της σε σκουπιδότοπο για τις ανεπιθύμητες συσκευές του υπόλοιπου πλανήτη. Και, σε αντίθεση με όσα λέγονται συχνά, καμία χώρα κα καμία εταιρεία δεν έστειλε ποτέ εκεί χαλασμένα τηλέφωνα ή σπασμένες τηλεοράσεις στο πλαίσιο κάποιας συγκεκριμένης στρατηγικής. Όχι, τίποτε απ’ όλα αυτά δεν φτάνει στην Γκάνα ως δηλωμένο απόβλητο.
Οι ξένοι στέλνουν στο Αγκμπογκμπλόσι παλιές ηλεκτρονικές συσκευές οι οποίες, όπως ισχυρίζονται, εξακολουθούν να λειτουργούν. Συνεπώς ενεργούν όχι απλώς νόμιμα, αλλά και σύμφωνα με τις υποδείξεις παγκόσμιων φορέων όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Όταν οι εταιρείες ανακύκλωσης ή οι μεσίτες αποβλήτων από χώρες σαν τον Καναδά ή τη Γερμανία στέλνουν εκατομμύρια χαλασμένα κινητά τηλέφωνα ή ανεμιστήρες οροφής στην Γκάνα, πιθανότατα δεν αντιλαμβάνονται ότι απλώς εξάγουν ρύπανση στη Δυτική Αφρική. Δεν αποκλείεται να πιστεύουν στ’ αλήθεια ότι προσφέρουν τα εργαλεία του διαφωτισμού και της προόδου σε μια φτωχή γωνιά της φτωχότερης ηπείρου της υφηλίου. (...)
σελ. 143-4
Έξι μέρες τη βδομάδα ο Αουάλ πιάνει δουλειά κατά τις έξι το πρωί. Περνά τις πρώτες ώρες γυρίζοντας τους δρόμους του Αγκμπογκμπλόσι κι αναζητώντας κουβάρια από καλώδια και σύρματα σε μέγεθος τουλάχιστον μπάλας ποδοσφαίρου. Ο Αουάλ δέχεται κλήσεις από διάφορους παλιατζήδες Κόνκομπα: στον τάδε σταθμό αποσυναρμολόγησης κινητών υπάρχουν μερικά κιλά καλώδιο προς παραλαβή· κάπου αλλού υπάρχει ένα καρότσι του σουπερμάρκετ γεμάτο καλώδια HDMI. Ο Αουάλ δίνει εντολή στους νεαρούς Φράφρα που έχει υπό τις εντολές του να σκορπιστούν στην παραγκούπολη και να τα φέρουν. Στη διάρκεια του πρωινού θα επιστρέψουν στον Αουάλ με τα ποδήλατά τους και τσουβάλια γεμάτα καλώδια.
Αργότερα έρχεται η ώρα να βγάλουν το καπάστα. Συνήθως ο Αουάλ περιμένει μέχρι το απομεσήμερο, τις πιο ζεστές ώρες της μέρας, όταν πολλοί κάτοικοι του Ολντ Φαντάμα βρίσκονται στα σπίτια τους και ξεκουράζονται, και άρα, θεωρητικά, ο καπνός που πνίγει την παραγκούπολη είναι λιγότερο ενοχλητικός.
Τη μέρα που τον συνόδευσα στη δουλειά του, λίγο μετά το μεσημέρι ο Αουάλ οδήγησε ένα τσούρμο καύτες σε μια αλάνα στην απέναντι όχθη της λιμνοθάλασσας Κόρλε. Εκεί, άδειασαν τα τσουβάλια τους, έκαναν τα περιεχόμενά τους μικρούς σωρούς κι ύστερα τους έβαλαν φωτιά με σπίρτα. Οι ηλεκτρονικές συσκευές —τροφοδοτικά για λάπτοπ, καλώδια USB, εναλλάκτες αυτοκινήτων, καλώδια από συσκευές βίντεο, ακουστικά για iPod— τυλίχτηκαν αμέσως στις φλόγες. Στην όχθη της λιμνοθάλασσας είχε συγκεντρωθεί ήδη ένα πελώριο βουνό από χαλασμένες τηλεοράσεις και μονωτικά φελιζόλ από ψυγεία· αυτά είναι τα μπόλα, τα σκουπίδια που τροφοδοτούν την ένταση της φωτιάς. Οι καύτες τα έριχναν στις φλόγες αφειδώς.
Σε λίγο, πλάι στη λιμνοθάλασσα τσιτσίριζαν δεκάδες φωτιές. Κάθε νεαρός Φράφρα φρόντιζε τρεις ή τέσσερις μαζί. Στην αρχή έριχναν περούκες και ξεραμένα φλούδια από καρύδες σε πολλές φωτιές ταυτόχρονα· οι φλόγες τους τριζοβολούσαν και χόρευαν καταπράσινες, στέλνοντας βαριά σύννεφα μαύρου καπνού προς την Κρεμμυδαγορά. Όταν οι φωτιές είχαν φουντώσει πια για τα καλά, οι καύτες έπιασαν τα πιο βαριά προσανάμματα, ρίχνοντας στις φλόγες ξεκοιλιασμένες τηλεοράσεις και φελιζόλ. Κατά διαστήματα έχωναν στις φλόγες σιδερένια ραβδιά, ψάρευαν τα κομμάτια του χαλκού που λίγο-λίγο ξεγυμνώνονταν από το πλαστικό περίβλημά τους, και τα επιθεωρούσαν τυλίγοντάς τα με επιδέξιες κινήσεις γύρω από τα ραβδιά τους. Στο μεταξύ, οι φλόγες γίνονταν όλο και πιο καυτές. Κάποια στιγμή ακούστηκε ένας απόκοσμος κρότος, σαν πυροβολισμός, κι ένα λευκό αντικείμενο φάνηκε να πετάγεται ψηλά: από τη ζέστη είχε σκάσει ένας αερόσακος αυτοκινήτου που βρισκόταν σε κάποιον μακρινό σωρό σκουπιδιών. Κανένας απ’ τους καύτες δεν έδωσε σημασία· ο διπλανός μου εκτόξευσε μια γερή μύξα απ’ το ρουθούνι του στο χώμα.
Πέρασε κάπου ένα δεκάλεπτο μέχρι να λιώσει το πλαστικό από τους «καταδικασμένους» φορτιστές και τα καλώδια και να μετατραπεί σε μια μαύρη, γλοιώδη μάζα. Οι καύτες συνέλεξαν με το χέρι το χάλκινο εσωτερικό τους, το καπάστα, αφού πρώτα έσβησαν τις δεκάδες φωτιές με νερό από πλαστικά σακουλάκια που τα έσκιζαν με τα δόντια. Φεύγοντας, γύρισα και κοίταξα τις φλόγες που εξακολουθούσαν να σιγοκαίνε. Παντού τριγύρω υπήρχαν αμέτρητες τολύπες καπνού ανάμεσα στα βουνά των σκουπιδιών. Όπως διαπίστωσα αργότερα, το σκηνικό αυτό ήταν ακόμα πιο τρομακτικό τη νύχτα. Γιατί μόνο στο σκοτάδι συνειδητοποιείς ότι το τοπίο γύρω από τη λιμνοθάλασσα Κόρλε δεν καπνίζει απλώς, αλλά φλέγεται αδιάκοπα: απ’ τις παλιές ηλεκτρονικές συσκευές χύνονται στο έδαφος χημικοί διαλύτες, με αποτέλεσμα, όσο περνούν οι μέρες και με τη ζέστη που συσσωρεύεται, το χώμα γύρω απ’ το Αγκμπογκμπλόσι να αυτοαναφλέγεται διαρκώς. Μικρές εστίες, μέχρι εκεί που φτάνει το μάτι, θύμιζαν φωτιές στρατιωτικού καταυλισμού. Και όντως, κάποια σημεία πέρα απ’ τη λιμνοθάλασσα οι κάτοικοι του Αγκμπογκμπλόσι τα βλέπουν να καίνε όλη τους τη ζωή.
σελ. 153-4
«Η Αφρική δεν είναι σκουπιδοτενεκές!»
«Οι δυτικές χώρες πάντα παρουσίαζαν την Αφρική ως φτωχή ήπειρο — και επέμεναν πως μόνο εκείνες είχαν τη λύση για τα προβλήματά μας» μου είπε ο Μουτούκου. «Και τώρα μας έλεγαν ότι έπρεπε να μας μάθουν την ανακύκλωση, αλλά για να το κάνουν έπρεπε πρώτα να δεχτούμε τα πλαστικά τους».
Τους επόμενους μήνες ο Μουτούκου και μια χούφτα άλλοι οικολόγοι οργάνωσαν μια εκστρατεία ενάντια στις εισαγωγές πλαστικού στην Κένυα. «Η Αφρική δεν είναι σκουπιδοτενεκές!» έγραφαν στις αφίσες που κυκλοφορούσαν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. «Οι μεγάλες πετρελαιοβιομηχανίες και οι παγκόσμιες πολυεθνικές αναπαράγουν διαρκώς το αφήγημα ότι το πλαστικό είναι αναγκαίο στον σημερινό κόσμο» έγραφαν σε ένα κείμενο που εξηγούσε την αποστολή τους, «ενώ συγχρόνως αποφεύγουν την τεράστια ευθύνη της διαχείρισης των πλαστικών αποβλήτων που παράγονται εξαιτίας τους». Κάλεσαν σε πορείες διαμαρτυρίας στους δρόμους του Ναϊρόμπι, έκαναν συμμαχίες με ΜΚΟ όπως οι οργανώσεις Global Children’s Campaign και Polluters Out από το Λος Άντζελες, και ζήτησαν τη συνδρομή Αμερικανών βουλευτών, οι οποίοι με τη σειρά τους διαβίβασαν τις ανησυχίες τους στον πρόεδρο Ντόναλντ Τραμπ, που είχε στηρίξει την πλαστικοβιομηχανία όσο κανένας άλλος πρόεδρος από την εποχή του Ρόναλντ Ρήγκαν.
«Ενώ πολλοί Αμερικανοί πιστεύουν πως ανακυκλώνουν το πλαστικό τους επειδή το πετούν σε χωριστό κάδο» ανέφερε μια επιστολή προς τον Λευκό Οίκο με ημερομηνία 1 Οκτωβρίου 2020, την οποία υπέγραφαν 62 βουλευτές, «συχνά αυτό το πλαστικό φτάνει, υπό μορφήν αποβλήτου, σε αναπτυσσόμενες χώρες με ανεπαρκείς δυνατότητες διαχείρισης απορριμμάτων, για να καταλήξει τελικά σε ποτάμια, ωκεανούς και φυσικά τοπία».
Το μέλλον των εισαγωγών πλαστικού στην Κένυα παραμένει αβέβαιο. Αλλά αν η εκστρατεία του Μουτούκου σάς ακούγεται γνώριμη —ένας Αφρικανός που μάχεται ενάντια στις εξαγωγές αποβλήτων από δυτικές χώρες προς την ήπειρό του—, είναι επειδή θα μπορούσε κάλλιστα να είχε συμβεί και πριν από 40 χρόνια. Η απογοήτευση της προηγούμενης γενιάς ακτιβιστών οικολόγων, που νόμιζαν ότι το διεθνές εμπόριο αποβλήτων είχε εξαλειφθεί χάρη στην κατακραυγή της δεκαετίας του ’80 και τα νομοθετικά κείμενα της δεκαετίας του ’90, είναι διάχυτη.
«Τελικά, τίποτε δεν βγήκε απ’ όλα αυτά που κάναμε» μου είπε ο Ιχεκουοάμπα Τσιμέζι. Το 1987 ο Τσιμέζι σπούδαζε στην Πίζα όταν διάβασε σε μια ιταλική εφημερίδα για ένα σχέδιο να μεταφερθούν εκατοντάδες βαρέλια PCB από το Μιλάνο στην πατρίδα του τη Νιγηρία, κι αμέσως ενημέρωσε τον Τύπο της χώρας του. «Σκουπίδια και τοξικά απόβλητα εξακολουθούν να στέλνονται στην Αφρική και άλλα ανυπεράσπιστα μέρη του αναπτυσσόμενου κόσμου. Προσωπικά έχω απελπιστεί πια».
Το έγκλημα με το εμπόριο αποβλήτων δεν είναι μονάχα ότι συμβαίνει. Είναι ότι έχει περάσει μια ολόκληρη γενιά από τότε που έγινε ευρέως γνωστό ότι επιδεινώνει τις ανισότητες και διαιωνίζει τις αδικίες, μια ολόκληρη γενιά από τότε που λήφθηκαν νομοθετικά μέτρα ώστε να πάψει ο ανεπτυγμένος κόσμος να στέλνει τα σκουπίδια του αλλού, μια ολόκληρη γενιά κατά την οποία ο αναπτυσσόμενος κόσμος διαμαρτύρεται διαρκώς· κι όμως τα απόβλητα ποτέ δεν έπαψαν να ταξιδεύουν από βορρά προς νότο. Αυτή η αποτυχία έχει ορισμένες ομοιότητες με τη διεθνή αποτυχία στην αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης, αλλά από πολλές απόψεις η εξαγωγή σκουπιδιών είναι ένα πρόβλημα πιο παράδοξο. Το διοξείδιο του άνθρακα στην ατμόσφαιρα είναι κάτι που δεν φαίνεται με γυμνό μάτι. Αλλά τα βουνά των εισαγόμενων σκουπιδιών που σαπίζουν σε μια μακρινή χώρα είναι κάτι πέρα ώς πέρα ορατό και αδιαμφισβήτητο.
σελ. 401-2
Ο Alexander Clapp είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος με έδρα την Αθήνα. Κείμενά του έχουν δημοσιευτεί στους New York Times, στο London Review of Books και στο New Left Review. Έχει βραβευτεί, μεταξύ άλλων, με το Whiting Nonfiction Grant, το Matthew Power Literary Reporting Award, το Robert B. Silvers Reporting Grant και το Pulitzer Center Breakthrough Journalism Award. Έχει επίσης λάβει το Alistair Horne Fellowship από την Οξφόρδη και το Berggruen Fellowship.
Φωτογραφία: Τάκης Διαμαντόπουλος
ΑΛΕΞΑΝΤΕΡ ΚΛΑΠ
Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΩΝ ΣΚΟΥΠΙΔΙΩΝ
Τίτλος πρωτοτύπου: Waste Wars
Μετάφραση: Δέσποινα Κανελλοπούλου
Επιμέλεια: Θάνος Σαμαρτζής & Μαργαρίτα Ζαχαριάδου
Διορθώσεις: Μαριλένα Καραμολέγκου
Φωτογραφία εξωφύλλου: Πάνος Δάβιος, 2025
458 σελ.
22 €
Κυκλοφορία: Ιούλιος 2025
Σειρά: testimonia/16
ISBN: 978-618-5598-48-8