Από την άκρη της πόλης (1998)
Κάτι εντελώς καινοφανές εκδηλώθηκε με την ταινία Από την άκρη της πόλης του Κωνσταντίνου Γιάνναρη, ταινία που δημιούργησε ένα νέο είδος αστικού δράματος, με γρήγορο μοντάζ, ηλεκτρισμένη μουσική και ασταμάτητη δράση. Πρόκειται για την πιο ολοκληρωμένη μορφοπλαστική απόπειρα να ενσωματωθούν σε μια νέα ενότητα η τεχνολογία και το ύφος της τηλεόρασης και του κινηματογράφου. Ο Γιάνναρης έχει συνενώσει τους δύο τρόπους αναπαράστασης με άρτιο τρόπο: συνδυάζοντας τον γρήγορο ρυθμό των τηλεοπτικών δελτίων ειδήσεων με τα μακράς διάρκειας πλάνα του κινηματογραφικού δράματος.
Ο Γιάνναρης ξεκίνησε την καριέρα του με τρεις ενδιαφέρουσες γκέι ταινίες μικρού μήκους που αμφισβητούσαν την αρρενωπότητα και τη θηλυκότητα ως κανονιστικά πρότυπα. Οι πρώιμες ταινίες του αφορούν την παραβατικότητα και την ανατρεπτικότητα ― αρνούνται τη νομιμότητα των κανονιστικών πρακτικών, αποδίδοντας στους «παρεκκλίνοντες» ήρωές τους ηθική ένταση και εσωτερική ζωή.
Οι ήρωες του Γιάνναρη δεν κάνουν απλώς σεξ, αφού η σεξουαλικότητα είναι το πεδίο μάχης όπου διευθετούνται οι περισσότερες κοινωνικές εντάσεις. Το σεξ γίνεται η οδυνηρή ανάμνηση μιας χαμένης ενότητας. Δεν είναι ούτε αισχρό ούτε χυδαίο: είναι η ζωντανή απόδειξη μιας μηχανικής και αποπροσωποποιημένης ύπαρξης, χωρίς προοπτική και ελπίδα.
Ο μετανάστης είναι ο πολιτισμικός ήρωας του Γιάνναρη σε μια σειρά από ταινίες εν μέρει τεκμηριογραφικές και εν μέρει μυθοπλαστικές, που εξερευνούν τη δυσχερή θέση των νέων «εθνοτήτων» στο περιθώριο της κοινωνίας, στην άκρη των πόλεων. Θυμίζοντας κατά στιγμές το Μίσος του Mathieu Kassovitz (La Haine, 1995), η ταινία απεικονίζει την ανέχεια και την εξαθλίωση, τη βία και την απογοήτευση, τη δίψα και την αηδία που νιώθουν οι μετανάστες σε μια εχθρική χώρα. Ωστόσο, οι ονειρικές σεκάνς στο Καζακστάν είναι πλάνα έξοχου μαγικού ρεαλισμού και συμπυκνωμένης συγκινησιακής δύναμης.
Η ενσυναίσθηση του Γιάνναρη είναι το κύριο προσόν αυτής της ταινίας: καταγράφει ―με βλέμμα βαθιάς κατανόησης και τρυφερότητας― την απελπισία, τον τρόμο και τον πανικό των μεταναστών καθώς έρχονται πρόσωπο με πρόσωπο με μια θεόρατη και ανελέητη μηχανή κοινωνικού αποκλεισμού και στιγματισμού. Ο Γιάνναρης πλάθει μια νέα οπτική γλώσσα για τον σύγχρονο κινηματογράφο: γρήγορος αφηγηματικός ρυθμός, δομημένος γύρω από έντονες χρωματικές αντιθέσεις, με μια γεμάτη θράσος κάμερα που τρυπώνει σ’ έναν υπόκοσμο ακούσιων κακοποιών. Επιπλέον, η αφηγηματική ροή διακόπτεται από τον πρωταγωνιστή ο οποίος μιλάει απευθείας στην κάμερα και εμμέσως σε εμάς. Η ταινία είναι ένας διάλογος ανάμεσα στους χαρακτήρες, τον σκηνοθέτη και εμάς, τους αόρατους συμπρωταγωνιστές στο περικείμενο της ταινίας. Όπως έχει υποστηρίξει ο Δημήτρης Παπανικολάου:
Το Από την άκρη της πόλης συνδέεται με μια «νέα queer» αισθητική αντί να συμμορφώνεται με μια ποιητική της εθνικής κουλτούρας. Σαφώς μεταεθνικιστική, αναπλαισιωμένη με την επιθυμία και τη ρευστότητα των ταυτοτήτων, η ταινία υιοθετεί έναν αισθητικό κώδικα που της επιτρέπει να αποκαλύπτει και να ασκεί κριτική στις κυρίαρχες αφηγήσεις του επαναπατρισμού, της επιστροφής των μεταναστών και της ομοιογενούς νεωτερικότητας.
Οι ρωσικές οικογένειες που ζουν στα περίχωρα της πόλης, μετέωρες ανάμεσα στη νοσταλγία για την παιδική τους ηλικία και στην αρνητική πραγματικότητα της τωρινής ζωής τους, αποτελούν για τον Γιάνναρη την απόλυτη μεταφορά για τη σύγχρονη ζωή. Όλοι τους βιώνουν μεταιχμιακές πραγματικότητες, μετέωροι μεταξύ πραγματικού και φαντασιακού, πλάθοντας ταυτότητες που επιτελούν έναν κοινωνικό ρόλο, την ώρα που εσωτερικά βιώνουν μια διαφορετική ταυτότητα. Το σεξ, τα ναρκωτικά και η παρανομία είναι τα μόνα μέσα που έχουν για να επιτρέψουν στην αληθινή τους ύπαρξη να αναδυθεί, αλλά και να συγκινηθεί από κάτι που υπερβαίνει την ανέχειά τους και την αφωνία που τους εμποδίζει να επικοινωνήσουν. Με την παρανομία εκφράζουν το άναρχο της ύπαρξής τους, και έτσι συνειδητοποιούν την ανθρωπιά τους: η άναρχη ύπαρξη είναι η ζωή τους. Μια τέτοια ανατροπή των κοινωνικών προσδοκιών και των προτύπων κανονικότητας καθιστά την ταινία του Γιάνναρη κείμενο αναφοράς για το Νέο Ελληνικό Ρεύμα και μια απ’ τις καλύτερες ταινίες που γυρίστηκαν στην Ευρώπη την περίοδο μετά το 1991.
Βρασίδας Καραλής
Μια ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου
Μετάφραση: Αχιλλέας Ντελλής